KHÔNG ÉP - KHÔNG CHIỀU: NUÔI CON THẾ NÀO CHO VỪA ĐỦ?

Nuôi dạy con cái là một quá trình tâm lý - xã hội xuyên suốt, có ảnh hưởng quyết định đến sự hình thành nhân cách và chức năng hành vi ở trẻ em. Trong lĩnh vực tâm lý học phát triển, việc phân tích phong cách nuôi dạy (parenting styles) không chỉ giúp hiểu rõ hơn về cơ chế tác động của môi trường gia đình đối với trẻ, mà còn cung cấp nền tảng cho can thiệp, tư vấn và hỗ trợ tâm lý trong giáo dục và trị liệu. Mỗi cách thức ứng xử của cha mẹ đều phản ánh những định hướng sâu xa về quyền lực, trách nhiệm, cảm xúc và nhận thức từ đó góp phần hình thành hệ thống giá trị, cảm xúc và hành vi xã hội ở trẻ nhỏ và thanh thiếu niên.

1. Các phong cách nuôi dạy

Nhà nghiên cứu Diana Baumrind (1967) đã phân loại các phong cách làm cha mẹ dựa trên hai trục chính: mức độ đòi hỏi (demandingness) thể hiện ở việc cha mẹ đặt ra các quy tắc, kỳ vọng và áp dụng kỷ luật, và mức độ đáp ứng (responsiveness) thể hiện ở khả năng cha mẹ lắng nghe, quan tâm và hỗ trợ cảm xúc cho con cái. Dựa trên hai trục này, có bốn phong cách chính: uy quyền (authoritative), độc đoán (authoritarian), nuông chiều (permissive), và phó mặc (uninvolved/neglectful).

• Phong cách uy quyền được đặc trưng bởi sự kết hợp cân bằng giữa kỷ luật có định hướng và sự nhạy cảm cảm xúc. Cha mẹ thiết lập các quy tắc rõ ràng, sử dụng phương pháp hướng dẫn tích cực thay vì cưỡng ép, đồng thời thể hiện thái độ quan tâm, tôn trọng, lắng nghe và khuyến khích tính tự chủ của trẻ.
   
• Phong cách độc đoán thiên về tính kiểm soát cao, thường gắn với sự cứng nhắc trong quy định, ít chú trọng giải thích lý do hay phản hồi cảm xúc. Cha mẹ sử dụng quyền lực một chiều, đòi hỏi sự phục tùng tuyệt đối, hạn chế tính tương tác hai chiều, từ đó dễ tạo ra môi trường gia đình thiếu linh hoạt và kém cảm thông.
   
• Phong cách nuông chiều thể hiện ở sự buông lỏng trong kiểm soát hành vi, song lại có mức độ đáp ứng cảm xúc cao. Trẻ được yêu thương nhưng thiếu giới hạn và định hướng hành vi, từ đó khó hình thành năng lực tự kiểm soát và trách nhiệm cá nhân.
   
• Phong cách phó mặc đặc trưng bởi sự vắng mặt của cả kiểm soát hành vi lẫn đáp ứng cảm xúc. Cha mẹ trong nhóm này thường tỏ ra thờ ơ, không tham gia sâu vào đời sống của con, dẫn đến việc trẻ thiếu định hướng, dễ rơi vào trạng thái bất an về tâm lý và rối loạn hành vi.
   

2. Tác động đến hành vi của từng phong cách

Mỗi phong cách nuôi dạy tạo ra một kiểu trải nghiệm khác nhau cho trẻ, qua đó ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình hình thành các năng lực cảm xúc, hành vi, xã hội. Những khác biệt trong cách cha mẹ thiết lập giới hạn và xử lý cảm xúc có thể dẫn đến sự phát triển khác biệt về tính cách, khả năng điều tiết cảm xúc và khả năng tương tác xã hội.

Trẻ em được nuôi dạy trong môi trường uy quyền thường phát triển tốt về lòng tự trọng, năng lực giao tiếp, khả năng tự kiểm soát và giải quyết vấn đề. Bầu không khí giáo dục dựa trên đối thoại, công nhận cảm xúc và định hướng hành vi hợp lý giúp trẻ hình thành tính tự lập và ý thức trách nhiệm cá nhân cao. Đây cũng là phong cách có tính thích ứng cao trong bối cảnh thay đổi xã hội hiện đại, nơi trẻ em cần đồng thời phát triển khả năng tư duy độc lập và năng lực cộng tác.

Ngược lại, phong cách độc đoán, tuy có thể giúp trẻ đạt được thành tích học tập trong môi trường kỷ luật nghiêm ngặt – lại làm suy giảm khả năng sáng tạo, tính linh hoạt và lòng tự trọng. Việc bị giới hạn quyền biểu đạt cảm xúc và thiếu không gian thương lượng khiến trẻ dễ hình thành xu hướng tuân thủ mù quáng, lo âu cao, hoặc phản kháng ngấm ngầm.

Phong cách nuông chiều tạo nên cảm giác an toàn cảm xúc nhưng lại làm yếu đi năng lực kiểm soát hành vi và kiên trì với mục tiêu. Trẻ thường thiếu khả năng đối mặt với thất bại, dễ nản chí, bốc đồng và khó thích nghi với môi trường có cấu trúc rõ ràng như nhà trường hoặc nơi làm việc sau này.

Phong cách phó mặc là dạng tiêu cực nhất về mặt phát triển tâm lý. Trẻ em trong môi trường thiếu quan tâm và giám sát thường có nguy cơ cao phát triển các rối loạn cảm xúc, giảm sút năng lực học tập và khả năng thích nghi xã hội. Trạng thái thiếu gắn bó an toàn về mặt cảm xúc làm gián đoạn quá trình phát triển nhân cách ở nhiều cấp độ.

3. Trong bối cảnh văn hóa

Phong cách nuôi dạy con không diễn ra trong môi trường trống rỗng. Các yếu tố như văn hóa, niềm tin giáo dục, điều kiện kinh tế - xã hội và trải nghiệm cá nhân của cha mẹ đều có ảnh hưởng sâu sắc đến cách thức nuôi dạy. Trong bối cảnh các nền văn hóa Á Đông, trong đó có Việt Nam, yếu tố tôn ti trật tự, sự vâng lời và thành tích học tập thường được đề cao. Điều này khiến nhiều gia đình có xu hướng sử dụng phong cách độc đoán mà không nhận thức rõ tác động lâu dài lên tâm lý trẻ. 

Tuy nhiên, dù trong bất kỳ bối cảnh văn hóa nào, việc lồng ghép yếu tố cảm xúc, giao tiếp hai chiều và sự lắng nghe vẫn được xem là điều kiện quan trọng đối với sự phát triển lành mạnh của trẻ. Việc chuyển dần từ phong cách độc đoán sang uy quyền là một quá trình cần thiết nếu cha mẹ mong muốn nuôi dưỡng những cá nhân có khả năng tự lập, sáng tạo và thích nghi tốt với xã hội hiện đại.

4. Xu hướng tiếp cận mới 

Trong bối cảnh hiện đại, nhiều tiếp cận mới đã được phát triển nhằm làm sâu sắc hơn mô hình phong cách truyền thống. Các mô hình nuôi dạy dựa trên mối quan hệ cảm xúc, chú trọng đến điều tiết thần kinh và tương tác song phương giữa cha mẹ - con cái đang ngày càng được quan tâm. Trong các tiếp cận này, vai trò của cha mẹ không còn là người kiểm soát hành vi đơn thuần, mà trở thành người đồng hành, tạo không gian an toàn để trẻ bộc lộ cảm xúc, học cách quản lý xung đột, và phát triển năng lực thích nghi tích cực.

Nhấn mạnh đến việc cha mẹ cần được trang bị kiến thức không chỉ về kỹ năng làm cha mẹ, mà còn về phát triển cảm xúc ở trẻ em, quản lý stress, và đặc biệt là khả năng điều chỉnh chính mình trước khi điều chỉnh con. Bản thân cha mẹ cũng là đối tượng của quá trình giáo dục cảm xúc, bởi chính cách cha mẹ phản ứng với cảm xúc của mình sẽ là tấm gương cho trẻ trong quá trình học cách tự điều tiết.

5. Kết luận

Phong cách nuôi dạy con cái là phản ánh hệ giá trị và chiến lược ứng xử của cha mẹ trong mối quan hệ với con. Dưới góc nhìn tâm lý học phát triển, việc phân tích các phong cách này cho thấy ảnh hưởng mạnh mẽ và lâu dài đến quá trình hình thành nhân cách, năng lực xã hội và sức khỏe tinh thần của trẻ. Việc lựa chọn và điều chỉnh phong cách nuôi dạy phù hợp không chỉ là vấn đề cá nhân, mà còn mang ý nghĩa xã hội sâu sắc, bởi nó góp phần hình thành chất lượng nguồn nhân lực tương lai và mức độ an sinh tâm lý trong cộng đồng.

Do đó, cần có sự đầu tư nghiêm túc từ cha mẹ, nghiên cứu về các mô hình nuôi dạy thích nghi trong từng bối cảnh văn hóa, cũng như triển khai các chương trình hỗ trợ tâm lý và giáo dục sớm trong gia đình. Sự kết hợp giữa khoa học tâm lý và thực tiễn nuôi dạy sẽ là nền tảng vững chắc cho sự phát triển khỏe mạnh và toàn diện của thế hệ tương lai.